Fascisme-expert Anton Sjechovtsjov: ‘Poetin wil banden met extreemrechts in heel Europa aanhalen’

‘Poetin is verheugd over de winst van extreemrechts in Italië en Oostenrijk’, vertelt academicus Anton Sjechovtsjov. Hij onderzoekt sinds 2006 extreemrechtse partijen in Europa en sinds 2013 ook hun link met het regime in Rusland. ‘Samen kunnen zij de westerse democratie vernietigen.’

Brecht Castel

Aan het Weense Institute for Human Sciences voert Anton Sjechovtsjov postdoctoraal onderzoek dat uitmondde in het boek Russia and the Western Far Right – Tango Noir. In een Brusselse bar spreekt hij afgemeten over het onderwerp. Slechts één keer sijpelt emotie door in zijn betoog, als het gaat over de annexatie van de Krim door Rusland in 2014. Sjechovtsjov is geboren en getogen op het voormalige Oekraïense schiereiland. Voor zijn familie was de bezetting een traumatische ervaring. ‘Ik vernam het nieuws in Londen en was doodsbang. Als ik nu zou teruggaan, word ik waarschijnlijk opgepakt.’

Enkele maanden na die fluisterinvasie volgde een onwettig referendum over de status van de Krim. Door de illegaliteit van de annexatie en het bedenkelijke karakter van de volksbevraging weigerde de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) waarnemers te sturen.

Hoewel ook Rusland lid is van de OVSE, nodigde Vladimir Poetin dan maar zelf pro-Kremlin-verkiezingswaarnemers uit om het referendum te legitimeren. Onder dat Europese allegaartje waren communisten, maar ook leden van onder meer de extreemrechtse partijen Vlaams Belang, Ataka (Bulgarije), Jobbik (Hongarije), Lega (Italië) en de FPÖ (Oostenrijk). Sjechovtsjovs studieobjecten rechtvaardigden de Russische overname van zijn geboortegrond. Kortom, emotie en expertise kwamen samen.

Leden van de Partij voor de Vrijheid van Geert Wilders waren er toen niet bij op de Krim?

ANTON SJECHOVTSJOV: Inderdaad, de PVV was lang niet pro-Kremlin. Bij stemmingen in het Europees Parlement volgden ze gewoon hun fractie, Europa van Naties en Vrijheid (ENV), ook als er resoluties tegen Rusland ingingen. Dat veranderde in september 2017. Toen werd een aantal PVV’ers betaald om naar Rusland te gaan als waarnemers bij lokale verkiezingen. Dat betekende voor hen de toegang tot de Russische machtsstructuur.

Twee weken geleden mocht Wilders zelfs op visite in Moskou. Op Twitter liet hij uitschijnen dat hij daar met belangrijke politici sprak.

SJECHOVTSJOV: Hij mocht op de foto met enkele viceministers, maar die betekenen eigenlijk niet veel binnen het Kremlin. Zijn ontmoeting met Leonid Slutsky is wél veelzeggend. Hij is nu de voorzitter van het comité voor buitenlandse zaken in het Russische parlement en verzorgt de meeste banden tussen Rusland en extreemrechts in Europa. Hij regelde in het voorjaar van 2017 een publieke ontmoeting tussen Marine Le Pen, voorzitter van het Front National in Frankrijk, en Vladimir Poetin. Ook Wilders lijkt goed op weg om een gesprek met de Russische president te verdienen.

De foto van de ontmoeting tussen Le Pen en Poetin vormt de cover van uw boek. Waarom was die ontmoeting zo belangrijk?

SJECHOVTSJOV: In de aanloop naar de Franse presidentsverkiezingen in 2017 leek de republikein François Fillon kans te maken. Hij had Russisch-gezinde uitspraken gedaan waarna Poetin hem initieel ging steunen. Toen Fillon door schandalen daalde in de peilingen (hij werd ervan beschuldigd dat hij zijn vrouw Penelope Clarke als parlementair assistent in dienst had genomen, nvdr.) begreep het Kremlin dat alleen Marine Le Pen van het Front National (FN) als pro-Russische kandidaat de tweede ronde zou halen. Daarom nodigden ze haar, een paar weken voor de verkiezingen, uit naar Moskou en kreeg het FN een lening van een Russische bank.

Als een echte verrassing kwam die publieke ontmoeting niet. Onder de radar had Poetin al langer contacten met het FN. Aan de vorige Franse president, François Hollande, had hij namelijk geen goede bondgenoot. Het liefst heeft Poetin een sterke band met belangrijke westerse politici, zodat hij die kan beïnvloeden. Dat plan A werkte niet met Hollande en vanaf toen werd plan B bovengehaald: de banden met het FN aanhalen.

Uiteindelijk won Emmanuel Macron de presidentsverkiezingen in 2017. Hij creëert geen echte opening naar Rusland en ook met Angela Merkel is de relatie danig bekoeld.

SJECHOVTSJOV: Merkel was een echte Poetin-versteher en gaf hem lang het voordeel van de twijfel. Plan A leek te werken. De Russische inval in Georgië in 2008 zag ze nog door de vingers, maar de annexatie van de Krim en de oorlog in Oost-Oekraïne vormden een breekpunt. Sindsdien zet Poetin volop in op relaties met extreemrechts in heel Europa, zoals ook Alternative für Deutschland, om de westerse democratie te destabiliseren.

Noch Poetin, noch extreemrechts kan de liberale democratie in het westen vernietigen. Maar de combinatie van beide is wél een sterke kracht die de democratie ondermijnt. It takes two to tango.

Twee weken geleden was Lega van Matteo Salvini een van de winnaars van de parlementsverkiezingen in Italië. Die antimigratiepartij tekende vorig jaar een akkoord met de partij Verenigd Rusland van Poetin. De danspartners van het Kremlin worden sterker?

SJECHOVTSJOV: Dat klopt, Poetin was zeer blij met die overwinning. Hij ontmoette Salvini voor het eerst in de herfst van 2014. Toen was Lega Nord, zoals Lega toen heette, zeer bedrijvig in pro-Russische activiteiten. Ze organiseerden conferenties in Italië en stuurden delegaties naar de Krim en Moskou.

De inhoud van het officiële samenwerkingsakkoord tussen de partij van Salvini en Poetin is niet bekend, maar het toont in elk geval de loyauteit van de Lega aan het Kremlin. Salvini pleit voor een terugtrekking van Italië uit de Europese Unie. Dat klinkt Poetin als muziek in de oren.

Of Lega in een regering raakt, is op dit moment nog koffiedik kijken, maar in Oostenrijk zit het extreemrechtse FPÖ wel in de meerderheid.

SJECHOVTSJOV: Ja, en die partij heeft een nóg betere band met het Kremlin dan Lega. Het FPÖ tekende al in 2016 een samenwerkingsakkoord met Verenigd Rusland. Gelukkig is de Oostenrijkse Vrijheidspartij wel de kleinere partner in de coalitie met het centrumrechtse ÖVP van kanselier Sebastian Kurz. Kurz heeft er samen met de groene president Alexander Van der Bellen voor gezorgd dat het FPÖ geen buitenlandse of Europese bevoegdheden krijgt. Zo is de minister van buitenlandse zaken een onafhankelijke consensusfiguur. Oostenrijk zal de sancties tegen Rusland dan ook niet in vraag stellen. De pro-Kremlinpartij werd tactisch buitenspel gezet.

Die sancties kwamen er na de annexatie van de Krim die volgde op de Maidanrevolutie. Aan die Oekraïense revolutie tegen de Russisch-gezinde president Viktor Janoekovitsj namen ook fascisten deel. Zij gingen dus in tegen Rusland?

SJECHOVTSJOV: Het klopt dat er een paar fascisten betrokken waren bij de Maidanrevolutie, maar die zeer kleine minderheid is nooit aan de macht gekomen. Rusland lanceerde echter in 2014 en 2015 massaal verhalen – fake news – om de Oekraïense revolutie en de regering na de revolutie neer te zetten als een fascistische junta.

Door de omvang van de Russische propaganda vonden die verhalen ook hun weg naar gerespecteerde westerse media. The Guardian slikte bijvoorbeeld die Russische propaganda. De onterechte bezorgdheden die zo ontstonden, hebben westerse mainstream politici doen twijfelen om de nieuwe regering te steunen.

Die tactiek van het Kremlin heet narrative laundering. Het werkt als het witwassen van geld, maar dan met ideeën. Als je kijkt naar de Russiche propagandazender RT, vroeger Russia Today, dan weet je dat dat propaganda is. Maar als hun berichtgeving door mainstream media in het westen wordt opgepikt, dan weet je als lezer niet meer wat de oorsprong is.

U hebt ook kritiek op de vele interviews met ‘Kremlinfluisteraar’ Aleksandr Doegin die geregeld in westerse pers verschijnen?

SJECHOVTSJOV: Ik bestudeer Aleksandr Doegin en zijn banden met neonazi’s al lang. Hij heeft absoluut geen invloed heeft in Rusland en is al helemaal geen huisideoloog van Poetin. Tot mei 2014 was hij professor aan de staatsuniversiteit in Moskou, maar daar werd hij ontslagen. Iemand die invloed heeft in het Kremlin zal zoiets niet overkomen.

De reden waarom je hem kent, is omdat hij wil dat je hem kent. Schaamteloze zelfpromotie. Hij is de enige Russische ultranationalist die zijn werk vertaalt naar Europese talen en daardoor gekend is bij westerse journalisten. Media zouden moeten stoppen met Doegin een forum te geven. Hij ontmoette Poetin zelden.

Poetin krijgt zijn beleid dus niet ingefluisterd door Doegin, maar wat bepaalt wel zijn omgang met Europa?

SJECHOVTSJOV: Zijn buitenlands beleid is voor een groot deel ingegeven door paranoia ten opzichte van het westen. Drie gebeurtenissen in de periode 2011-2012 waren hiervoor verantwoordelijk. Ten eerste voerden de Verenigde Staten de Magnitsky Act in als vergelding voor de dood van de Russische advocaat Sergei Magnitski in een Moskouse cel. Hij was grote belastingfraude op het spoor, maar werd daar zelf van beschuldigd en stierf onder verdachte omstandigheden een jaar na zijn arrestatie. Die inmenging in een binnenlandse aangelegenheid zinde Poetin niet.

Ten tweede was er de Arabische Lente. Volgens het Kremlin waren die opstanden georkestreerd door het westen, zoals dat eerder het geval zou zijn geweest met de kleurenrevoluties in Kirgizië, Georgië en Oekraïne. Ten derde waren er in die jaren in Rusland zelf hevige protesten tegen Poetin. Ook hierin zag hij de hand van het westen.

Wat verlangt Poetin eigenlijk van Europa op lange termijn?

SJECHOVTSJOV: Hij wenst een hernieuwde pragmatische en zakelijke relatie met het westen, business as usual. Zoals in de jaren 90, toen de economische banden sterk waren en het westen op de smerige oorlog en mensenrechtenschendingen in Tsjetsjenië slechts reageerde met straffe taal.

Poetin wil af van de huidige sancties en de Europese kritiek op Rusland over het onderdrukken van de binnenlandse oppositie en oneerlijke verkiezingen. Het liefst komt hij ook een duidelijke invloedssfeer overeen, een soort nieuw Jalta-akkoord.

Om daarvoor een sterke onderhandelingspositie te bekomen wil hij de Europese Unie verzwakken en de democratie destabiliseren. Rusland hoeft heus geen miljarden te investeren in kernwapens. Nu al weet het regime dat slechts enkele honderdduizenden euro’s volstaan. Dat geld investeren ze in extreemrechts in Europa, trolfabrieken en propaganda via RT en de sociale media. Chaos creëren in het hart en de ziel van de westerse samenleving is zeer goedkoop.

First published in Knack.